Bodem basis van natuurinclusief boeren

De bodem, het bodemleven is bezig aan een onstuitbare opmars. We weten veel van de bodemchemie, maar eigenlijk relatief weinig van de bodembiologie. Bodemdeskundige René Jochems schrijft in zijn boek ‘Boerenwijsheid!’ dat bodembiologie bestaat uit een complexe uitwisseling en interactie tussen planten en bodemorganismen die voor een groot deel nog niet beschreven of ontdekt is. ‘Wat we wel weten gaat het boerenverstand vaak al te boven.’ Maar dat ‘kennisgat’ wordt snel opgevuld. Door bijvoorbeeld ‘bodemmissionarissen’, waarvan sommigen al decennia propageren dat we weer moeten leren hoe we het bodemleven moeten voeden. Gedreven mensen als genoemde René Jochems, Peter Vanhoof en Theo Mulder (zie linkjes onderaan), om er maar enkele te noemen, geven volop cursussen, webinars en voeren experimenten uit. Maar ook de Rijksoverheid richt zich sinds een paar jaar op de ‘verduurzaming’ van de landbouwbodems via het Nationaal Programma Landbouwbodems (NPL). En wat te denken van vele bodemprojecten in de provincies. Zo werkt het PNLG-project ‘Kennis in en door de praktijk’ aan praktische experimenten om de bodem als levend ecosysteem beter te voeden en daardoor te benutten. Daarnaast zijn er veel (boeren)netwerken die de bodem centraal stellen. Zoals WIJ.land in het Veenweidegebied, Living Lab Fryslân in Friesland, Vruchtbare Kringloop Achterhoek om er maar een paar te noemen. Maar ook wereldwijd is er steeds meer aandacht voor de bodembiologie. Kijk maar eens naar de Netflix-documentaire ‘Kiss the ground’. Daarin komt onder andere de Amerikaanse boer Gabe Brown aan het woord. Hij boert in North Dakota en na in de beginjaren op zijn gemengde bedrijf zoals hij dat noemt conventioneel te hebben geboerd, stapte hij over op wat hij noemt regeneratieve landbouw. Een ontdekkingstocht die hij ook boeiend omschrijft in het boek ‘Rijke Grond’, met als ondertitel: ‘Minder werk, meer opbrengst.’ Baanbrekend onderzoek en inzichten komt onder andere van Christine Jones. Deze Australische wetenschapper reist over de hele wereld om wetenschappelijk onderbouwd te laten zien hoeveel meer en beter boeren de bodem kunnen en in haar ogen móeten benutten. Bovenstaande lijst is verre van uitputtend maar laat duidelijk zien: de bodem is hot!

De rode draad in al die inzichten, initiatieven, experimenten en onderzoeken is dat de bodem een levend ecosysteem is en ook zo benaderd, gevoed moet worden. Planten en dieren boven de grond en het bodemleven in de grond (95% van het leven op land bevindt zich in de bodem!) werken in een nauwe symbiose met elkaar samen. Waarbij het kloppend hart, de motor, de fotosynthese is. Het is de basis voor al het leven op aarde. Planten maken van zonlicht, water en CO2 glucose (suikers) en zuurstof. Nu is die fotosynthese niet nieuw: dat is een van de eerste biologielessen die we krijgen. Maar wat steeds duidelijker wordt is hoe belangrijk een gezonde bodem met een rijk bodemleven (schimmels en bacteriën) daarbij is. Bij een gezonde bodem geeft de plant via de wortels een deel van de gevormde suikers af. Christine Jones noemt dat ‘liquid carbon’; vloeibare koolstof. Dat is voeding voor het bodemleven die in ruil daarvoor de plant voorziet van nutriënten die ze nodig heeft. Brown noemt dit de sleutel tot het opbouwen van een goede bodem.

Decennialang werd de bodem vooral door een scheikundige bril bekeken. Als een substraat zeg maar die je vooral met N, P en K (kunstmest) moet voeden aangevuld met organische stof. En plagen bestreden moeten worden met chemische middelen. Steeds meer boeren en onderzoekers komen erachter dat dit ‘model’ geen gebruik maakt van dat levende ecosysteem. Sterker nog: het maakt het kapot. Maar hoe voed je die bodem dan zodat je als boer optimaal gebruik maakt van het levende ecosysteem? Uit alle inzichten, onderzoeken en experimenten zijn daarbij een aantal praktische handvatten te extraheren. 

De natuur is altijd bezig om de bodem te bedekken. Dat doet ze niet voor niets: zonder planten geen fotosynthese, geen wortels die in symbiose met schimmels en bacteriën werken aan humusopbouw en afgifte van nutriënten aan de plant. Blijvend grasland is een permanente bodembedekker, maar mais is dat niet. En in de akkerbouw zijn er perioden waarbij er niks groeit. Wat het wereldwijde effect daarvan is, is te zien in de Netflix-documentaire ‘Kiss the ground’. Daar wordt een NASA-computeranimatie getoond van de CO2-concentratie boven de wereld. In de wintermaanden tot aan april is te zien, aan de hand van grote rode en paarse vlekken, dat die dan hoog is. Die concentratie stijgt nog eens als in het vroege voorjaar het land wordt bewerkt. Maar vanaf juni, als de planten groeien, daalt de CO2-concentratie enorm en verandert het kleurenpalet in de animatie naar geel tot groen. De CO2-concentratie neemt drastisch af als gevolg van de fotosynthese door al die planten. “Een bedekte planeet is een gezonde planeet” luidt dan ook het commentaar bij de beelden. Maar een ‘natuurlijk pantser’ zoals Brown dat noemt doet veel meer. Het beschermt tegen wind- en watererosie, zorgt voor voedsel en leefgebieden voor macro- en micro-organismen. Het voorkomt ook dat vocht verdampt en onkruidzaden zich verspreiden.

De beste bodembedekkers zijn volgens Jochems gewassen die veel droge stof produceren en die vooral ondergronds weten af te zetten. Als voorbeeld noemt hij Soedangras dat half mei kan worden gezaaid en 50 á 60 ton droge stof per ha kan produceren waarvan maar liefst 80% via het wortelstelsel onder de grond wordt opgeslagen. Perfect om bodems die door structuurbederf bodemmoeheid vertonen op te peppen. Maar er zijn natuurlijk veel meer dek- of vanggewassen die toegepast kunnen worden. Niet voor niets levert toepassing ervan punten op in het nieuwe GLB-systeem.

Over de bodem is natuurlijk nog veel en veel meer te vertellen. Maar een andere belangrijke rode draad uit alle onderzoeken, inzichten en experimenten is die van ‘trial and error’. Proberen en durven af en toe fouten te maken. Het is een zoektocht waar je stapje voor stapje specifiek voor je eigen bedrijf erachter komt wat wel werkt en wat niet. Er zijn maar heel weinig mensen die het roer in één keer omgooien. Probeer bovenstaande inzichten eerst eens uit op een klein stuk van je bedrijf. Dat is hoe Gabe Brown en velen met hem over de hele wereld het hebben gedaan. Al zoekend kom je dan vanuit een gezonde bodem tot een nieuwe balans tussen natuur en cultuur.